Ο Θάνατος στη Στενή τα παλιά χρόνια

Με το πρόβλημα του θανάτου ασχολήθηκαν όλες σχεδόν οι θρησκείες του κόσμου, καθώς και η φιλοσοφία. Στα θρησκευτικά συστήματα της Ανατολής (Ινδουισμός, Κομφουκιανισμός, Βουδισμός), η γήινη ζωή είναι μια προάσκηση θανάτου. Ο λυτρωμός από τα δεσμά του σώματος, όσο πιο γρήγορα γίνει, τόσο και το καλύτερο.

Ο Χριστιανισμός δεν παραγνωρίζει τα επίγεια αγαθά, αλλά θεωρεί τη μεταθανάτια ζωή ανώτερη και πνευματική. Στην περίπτωση αυτή η ψυχή είναι αθάνατη. Με τον τρόπο αυτό ο Χριστιανισμός, έδωσε μια διέξοδο στη μεταφυσική αγωνία του ανθρώπου. Η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία εξέφρασε τις δικές της σκέψεις. Παρουσιάζει ο Πλάτωνας το σώμα σαν μια φυλακή, από την οποία η ψυχή αποδεσμεύεται με τον ερχομό του θανάτου (Φαίδων). O Αριστοτέλης στο σύγγραμμα του «Περί ζωής και θανάτου», ασχολείται με πιο συγκεκριμένες θέσεις. Γράφει: Σ' όλα τα ζώα η γένεση και ο θάνατος είναι κοινά, όμως οι τρόποι διαφέρουν κατά το είδος. Ο θάνατος είναι άλλοτε βίαιος, άλλοτε φυσικός. Βίαιος είναι όταν η αιτία προέρχεται απ' έξω, φυσικός όταν η αιτία υπάρχει μέσα στο ίδιο το άτομο. Οπωσδήποτε στα είδη του βίαιου θανάτου, που αναφέρει ο Αριστοτέλης, εντάσσεται και ο ηρωικός θάνατος, που παίρνει όμως ένα ολότελα διαφορετικό νόημα.

Για τον Ελληνικό λαό, από τα πανάρχαια χρόνια ως σήμερα, ο θάνατος θεωρήθηκε ασυμβίβαστος με την κοινή λογική. Τις ιδέες αυτές, εκτός από την Ομηρική ποίηση (Νέκυια), εκφράζει η λαϊκή μούσα στα τραγούδια του Κάτω Κόσμου. (Του Λεβέντη και του Χάρου, του Νεκρού Αδερφού, οι τρεις Ανδρειωμένοι κ.α.).

Είναι λοιπόν πολύ φυσικό, αυτή η κορυφαία στιγμή για τον άνθρωπο, να συνδέεται με μια σειρά από λατρευτικές εκδηλώσεις και δεισιδαιμονίες, που λίγο ως πολύ είναι ίδιες σ' όλη την Ελλάδα, με μικρές διαφορές από τόπο σε τόπο.

Εγώ θα προσπαθήσω να περιγράψω τις εκδηλώσεις και δεισιδαιμονίες που υπήρχαν, αλλά και υπάρχουν μερικές απ' αυτές στην περιοχή μας.

Ακόμα και πριν έρθει ο θάνατος, ο απλός άνθρωπος προσπαθεί να τον προμαντέψει, με βάσει ορισμένες συμπτώσεις. Έτσι, αν γαβγίσει παραπονιάρικα σκυλί στο σπίτι (αλυχτήσει), αν πουλιά της νύχτας έρθουν και καθίσουν στο τζάμι ή την καπνοδόχο του σπιτιού και δεν σωπαίνουν το λάλημα, αν κοράκια τσακώνονται πάνω από το σπίτι ή λαλήσει κότα σαν κόκορας, όλ' αυτά - και άλλα- ερμηνεύονται σαν προμήνυμα θανάτου.

Όταν ο ετοιμοθάνατος «ψυχομαχάει», πρέπει να ειδοποιηθεί ο παπάς ώστε να προηγηθεί η Θεία Μετάληψη. Αν ωστόσο δεν προλάβει να έρθει ο παπάς, οι δικοί του θα τον ποτίσουν με Αγιασμό, από το μπουκαλάκι που κρατάνε στο εικονοστάσι του σπιτιού.

Έπειτα, όταν εκπνεύσει, θα του κλείσουν ήρεμα τα μάτια και το στόμα και στη συνέχεια, γυναίκες που ασχολούνται ειδικά με το πλύσιμο και το ντύσιμο του νεκρού, θα τον λούσουν με νερό και κρασί, πάντα όμως με την παρουσία μελών της οικογένειάς του.

Και ενώ μπαινοβγαίνουν στο σπίτι άνδρες και γυναίκες, με κεριά και λουλούδια στα χέρια, στην αυλή ο μαραγκός του χωριού φτιάχνει την κάσα του νεκρού. Αυτό συνέβαινε αρκετές φορές. Αντί να φτιάξει το φέρετρο στο μαραγκούδικο, και να το μεταφέρει στο σπίτι του νεκρού, έφερνε την ξυλεία και το έφτιαχνε επί τόπου και άκουγες τα μοιρολόγια των συγγενών και φίλων, να ανακατεύονται με τα χτυπήματα του σφυριού που κάρφωναν τα καρφιά στην κάσα, κάνοντας την ατμόσφαιρα πιο καταθλιπτική από όσο ήδη ήταν. Ο μαραγκός επίσης έφτιαχνε και τον ξύλινο σταυρό, που θα τον έντυναν με λουλούδια και θα συνόδευε το νεκρό μαζί με τα εξαπτέρυγα και θα τον άφηναν στο μνήμα.

Θα του φορέσουν τα καλύτερα ρούχα του, με τ' ασημικά του, ρολόγια, καρφίτσες και ότι άλλο μπορεί να τονίσει τη λεβεντιά του. Αν είναι σε ηλικία γάμου θα του βάλουν και στέφανα του γάμου στο κεφάλι.

Εξυπακούεται ότι το ανάλογο συμβαίνει όταν ο νεκρός είναι γυναίκα (γριά, παντρεμένη, ανύπαντρη κ.λ.π.).

Όταν ο νεκρός είναι παντρεμένος (άντρας ή γυναίκα), του βάζουν μέσα στο φέρετρο (στο κεφάλι) τα στέφανα του γάμου (και τα δύο).

Έπειτα θα τον τοποθετήσουν στο κέντρο της μεγάλης σάλας (στην καλή κάμαρη), για να τον μοιρολογήσουν και να τον αποχαιρετήσουν συγγενείς και γνωστοί.

Όταν επέλθει το μοιραίο, ανοίγουν τις πόρτες του σπιτιού και μένουν συνέχεια ανοικτές μέχρι την ταφή, ενώ όλοι οι καθρέφτες του σπιτιού σκεπάζονται και όλη τη νύχτα εκ περιτροπής, διαβάζουν το ψαλτήρι.

Συνηθίζεται να βάζουν νομίσματα στα χέρια του νεκρού (έθιμο, καθαρά αρχαίας προέλευσης).

Η ταφή γίνεται σχετικά γρήγορα και πάντοτε πριν από τη δύση του ήλιου. Θεωρείται κακοσημαδιά για τους οικείους και πίκρα πρόσθετη για τον θανόντα, να τους εύρουν τα «απόσκια», το σούρουπο.

Ενώ οι καμπάνες χτυπούν αδιάκοπα πένθιμα και το μοιρολόγι γίνεται περισσότερο σπαρακτικό, τέσσερις γεροδύναμοι άνδρες, συνήθως φίλοι του νεκρού, σηκώνουν το φέρετρο.

Η πομπή ακολουθεί τον κεντρικό δρόμο προς το νεκροταφείο, μέσω της εκκλησίας, αν η εκκλησία δεν είναι στον ίδιο χώρο με το νεκροταφείο. Γίνεται δηλαδή το λεγόμενο «ξόδι». Απ' όπου θα περάσει η πομπή, πρέπει να κλείσουν πόρτες και παράθυρα των σπιτιών και των μαγαζιών, σαν ένδειξη συμμετοχής στο πένθος της οικογένειας, που αποτελεί και πένθος ολόκληρου του χωριού. Ιδιαίτερα μάλιστα αν ο άνθρωπος που πέθανε είναι νέος, τότε το πένθος είναι πιο βαρύ και η όλη διαδικασία καταθλιπτική.

Λένε ότι δευτερώνει το κακό, δηλαδή ο νεκρός θα πάρει κάποιον μαζί του, όταν κουνιέται το κεφάλι του κατά την εκφορά ή όταν η όψη του είναι ήρεμη και δείχνει σαν χαμογελαστός. Επίσης, δεν πρέπει κανείς να γυρίσει και να κοιτάξει πίσω κατά την εκφορά από την εκκλησία στο νεκροταφείο.

Μετά την νεκρώσιμη ακολουθία και τον «τελευταίο ασπασμό», ο νεκρός μεταφέρεται στον τόπο ταφής. Ο παπάς λιβανίζει με λιβανιστήρι της οικογένειας, το οποίο θα παραμείνει στον τάφο για να λιβανίζουν κάθε μέρα οι δικοί του και να του ανάβουν το κερί τις πρώτες σαράντα μέρες και το φανάρι στη συνέχεια. Το λιβάνισμα παλαιότερα γινόταν με κεραμίδι, όταν οι οικείοι δεν είχαν λιβανιστήρι, το οποίο παρέμενε στον τάφο και με αυτό λιβάνιζαν σαράντα μέρες.

Μέσα στον τάφο, ο παπάς έριχνε νερό, χώμα και λάδι από την εκκλησία, ανακατεμένα.

Από το «Μπόι», ένα μεγάλο κερί περίπου στο ύψος του νεκρού, ο παπάς κόβει τρία κομμάτια και φτιάχνει τρεις σταυρούς που τους τοποθετεί στο κεφάλι, στα χέρια και στα πόδια του νεκρού. (Το υπόλοιπο «μπόι» μεταφέρεται στο σπίτι, το ανάβουν και καίει για τρεις μέρες).

Πάνω από τον τάφο, όταν τελειώνει η διαδικασία της ταφής, οι συγγενείς πλένουν με κρασί τα χέρια τους και τοποθετείται ένας ξύλινος σταυρός με λουλούδια και ένα κανάτι με νερό, για να δροσίζεται η ψυχή του, δεδομένου ότι η ψυχή για σαράντα μέρες, περιφέρεται σ' αυτόν το χώρο.

Μετά την ταφή μοιράζουν κομμάτια (ψυχούδια-κόλλυβα) και βρασμένο στάρι στον κόσμο.

Στη συνέχεια ο παπάς και όλοι όσοι ήταν στο σπίτι την ώρα που «σήκωναν» τον νεκρό, πρέπει να γυρίσουν στο σπίτι για την ευχή (λέγεται και παρηγοριά).

Μετά την ευχή, σερβίρουν καφέ, κρασί, κομμάτια (ψυχούδια), τυρί, ελιές κ.λ.π.

Στην παρηγοριά, ένα ποτήρι κρασί (γεμάτο) το βάζουν στη μέση του τραπεζιού. Απ' αυτό, κανένας δεν πίνει, είναι του νεκρού. Το κοιτάνε. Κάποτε έρχεται μια μύγα παρδαλούλα (φιλέτρας) και φέρνει γύρω-γύρω από το ποτήρι. Αυτή λένε πως είναι η ψυχή του πεθαμένου.

Το «μπόι» καίει τρεις μέρες μέσα στο πιάτο με το νερό που έγινε η ευχή. Το νερό της ευχής, μετά τρεις μέρες, το χύνουν σε μέρος που δεν πατιέται. Στο τζάκι, στο ποτάμι κ.λ.π.

Το πένθος κρατά από ένα έως τρία χρόνια. Οι γυναίκες φορούν μαύρα ρούχα και οι άνδρες περιβραχιόνιο μαύρο και αφήνουν γένια (μένουν για αρκετές μέρες αξύριστοι). Τα μέλη της οικογένειας, δεν βγαίνουν απ' το σπίτι για διασκέδαση ή κοινωνικές επαφές για σαράντα μέρες.

Να θυμίσουμε ότι ο νεκρός είναι και αγγελιοφόρος για να σταλούν χαιρετισμοί από συγγενείς προς προσφιλή τους πρόσωπα, που έχουν αποδημήσει, καθώς επίσης και διάφορα φαγώσιμα, κυρίως φρούτα εποχής ή χειμωνικά. Πορτοκάλια, ρόδια, μήλα, καρύδια και τα οποία εναποθέτουν μέσα στο φέρετρο. Επίσης να θυμίσουμε ότι επειδή πιστεύεται πως φίλοι, γνωστοί, συγγενείς και κυρίως γείτονες αποδημήσαντες έρχονται να παραλάβουν τον αποβιώσαντα, τα γειτονικά κυρίως σπίτια λιβανίζουν με την ελπίδα ότι κάποιος δικός τους άνθρωπος θα έχει έλθει και πιθανόν να τους επισκεφθεί.

Γιάννης Γιαννούκος